Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej zapewnia związkom zawodowym oraz pracodawcom i ich organizacjom prawo do rokowań, w szczególności w celu rozwiązywania sporów zbiorowych, oraz do zawierania układów zbiorowych pracy i innych porozumień. Związkom zawodowym przysługuje prawo do organizowania strajków pracowniczych i innych form protestu w granicach określonych w ustawie. Ze względu na dobro publiczne ustawa może ograniczyć prowadzenie strajku lub zakazać go w odniesieniu do określonych kategorii pracowników lub w określonych dziedzinach. Zakres wolności zrzeszania się w związkach zawodowych i organizacjach pracodawców oraz innych wolności związkowych może podlegać tylko takim ograniczeniom ustawowym, jakie są dopuszczalne przez wiążące Rzeczpospolitą Polską umowy międzynarodowe.

Jaka jest obecnie regulacja rokowań i rozwiązywania sporów zbiorowych?

Po rozmowach Okrągłego Stołu w 1989 r. przejawem otwarcia na działalność związków zawodowych było przyjęcie szeregu regulacji prawnych. Obok ustaw o związkach zawodowych i o organizacjach pracodawców 23 maja 1991 r. przyjęto ustawę o rozwiązywaniu sporów zbiorowych, regulującą sprawy związane z wszczęciem, prowadzeniem i zakończeniem sporu zbiorowego, rokowaniami, mediacjami, arbitrażem społecznym i strajkiem.

Skąd potrzeba zmian regulacji?

Z uzasadnienia projektu ustawy o sporach zbiorowych [1] wynika, że trzydziestoletni okres obowiązywania ustawy o rozwiązywaniu sporów zbiorowych wskazuje na potrzebę nowelizacji. Przejawia się to zarówno w postulatach związków zawodowych, jak i organizacji pracodawców. Dlatego Rada Ministrów pracuje nad projektem ustawy o sporach zbiorowych pracy [2], który na dzień publikacji niniejszego opracowania jest na etapie uzgodnień. Zmiany dostosowują przepisy prawne do dynamicznej sytuacji rynkowej. Jednym z głównych celów jest wprowadzenie przejrzystych, łatwych w stosowaniu i interpretowaniu, polubownych procedur rozwiązywania sporów zbiorowych i konfliktów społecznych. Jest to dopiero projekt ustawy i trudno przewidzieć, które z zaproponowanych zmian ostatecznie zostaną zaakceptowane. Niemniej jednak warto mu się przyjrzeć.

Odejście od enumeratywnego określenia przedmiotu sporu zbiorowego

Obecnie spór zbiorowy pracowników z pracodawcą lub pracodawcami może dotyczyć warunków pracy, płac lub świadczeń socjalnych oraz praw i wolności związkowych pracowników lub innych grup, którym przysługuje prawo zrzeszania się w związkach zawodowych. W praktyce jednak spory często wszczynane są we wszelkich sprawach, które dotyczą zbiorowych praw i interesów pracowników. Odejście od enumeratywnego określenia przedmiotu sporu zbiorowego ma spowodować, że spór będzie mógł być prowadzony we wszelkich sprawach zbiorowych, w których związki zawodowe reprezentują osoby wykonujące pracę zarobkową.

Wprowadzenie wymogu wyłaniania reprezentacji organizacji związkowych niezbędnej do wszczęcia i prowadzenia sporu zbiorowego

Proponuje się zastosowanie standardów przewidzianych w odniesieniu do wyłaniania reprezentacji w przypadku negocjowania i zawierania układów zbiorowych pracy. Mianowicie, rokowania mają być prowadzone przez wspólną reprezentację organizacji związkowych, które do nich przystąpiły. Jeżeli organizacje związkowe, które przystąpiły do rokowań, nie wyłonią wspólnej reprezentacji, prowadzą rokowania we własnym imieniu. Jednocześnie warunkiem prowadzenia rokowań jest uczestniczenie w nich co najmniej jednej organizacji związkowej reprezentatywnej w rozumieniu ustawy o związkach zawodowych.

Określenie czasu trwania prowadzenia sporu

W obecnym stanie prawnym brak jest określenia maksymalnego czasu trwania sporu. Taka regulacja powoduje, że spór trwa pomimo, że strony nie podejmują żadnych czynności. Dlatego proponuje się maksymalnego określenie czasu trwania sporu. Spór będzie mógł trwać nie dłużej niż 9 miesięcy od dnia nieuwzględnienia przez pracodawcę żądań. Jednocześnie jednak strony będą mogły wspólnie postanowić o przedłużeniu tego okresu na czas nie dłuższy niż kolejne 3 miesiące. W tym okresie spór powinien się zakończyć opracowaniem odpowiednich dokumentów lub po jego upływie – będzie wygasał z mocy prawa.

Sądowa kontrola legalności referendum strajkowego

W okresie pomiędzy ogłoszeniem strajku a terminem jego rozpoczęcia, organizacja związkowa lub pracodawca będą mogli wystąpić do sądu właściwego dla siedziby pracodawcy z wnioskiem o zbadanie zgodności z prawem przeprowadzenia głosowania w sprawie ogłoszenia strajku. Do czasu uprawomocnienia się postanowienia sądu, strajk nie będzie mógł się rozpocząć.

Zmiany w zakresie prowadzenia listy mediatorów przy Ministrze Rodziny i Polityki Społecznej

Listę mediatorów, prowadzących postępowania mediacyjne w sporach prowadzić będzie minister właściwy do spraw pracy. Lista zawierająca imiona i nazwiska mediatorów udostępniana będzie do publicznej wiadomości oraz zamieszczana w Biuletynie Informacji Publicznej na stronie podmiotowej ministerstwa. Ustawa będzie określać też kryteria wpisu na listę. Dodatkowo, projektodawca rezygnuje z uzgodnień listy z organizacjami partnerów społecznych, reprezentowanymi w Radzie Dialogu Społecznego.

Wprowadzenie mediacji prewencyjnej

W celu przyznania możliwości dojścia do porozumienia na jak najwcześniejszym etapie sporu, proponuje się wprowadzenie tzw. mediacji prewencyjnej. Zgodnie z założeniami ma ona zapobiegać eskalacji konfliktu w trakcie prowadzenia rokowań. Umożliwi to stronom skorzystanie z profesjonalnej pomocy osoby dającej gwarancję bezstronności i pomagającej w osiągnięciu wcześniejszego porozumienia.

Jak ocenia się zmiany?

Większość propozycji zmian w ustawie o rozwiązywaniu sporów zbiorowych, które przedstawił projektodawca, idzie w dobrym kierunku. Jednak można i znaleźć wady propozycji nowelizacji. Związek Przedsiębiorców i Pracodawców [3] podnosi m.in., że odejście od enumeratywnego katalogu sporów zbiorowych może być przyczyną powstania wielu problemów praktycznych. W projektowanych przepisach zdecydowano się bowiem na użycie ogólnych i nieprecyzyjnych sformułowań mogących budzić wątpliwości co do zakresu spraw mogących być przedmiotem sporu zbiorowego. Ponadto brak regulacji zasad rozpoznawania przez sądy sporów między pracodawcami i związkami zawodowymi dotyczących ważności zgłoszenia sporu zbiorowego i drogi sądowej w tym zakresie stanowi istotną lukę prawną. Projekt przewiduje jedynie weryfikację legalności strajku, co jest rozwiązaniem niedostatecznym. Pomimo zapewnień projektodawcy o ograniczeniu terminu prowadzenia sporów zbiorowych z treści projektowanych przepisów można też wywnioskować, iż w przypadku spisania protokołu rozbieżności oraz przeprowadzenia strajku spór może nigdy nie wygasnąć.

[1] https://legislacja.rcl.gov.pl/projekt/12361950/katalog/12895602#12895602

[2] ibidem

[3] https://zpp.net.pl/stanowisko-zpp-w-sprawie-projektu-ustawy-o-sporach-zbiorowych-pracy-ud408/