Z dniem śmierci pracownika stosunek pracy wygasa. Na pracodawcy spoczywa obowiązek rozliczenia należności, które przysługują pracownikowi do dnia jego śmierci. Śmierć pracownika wiąże się dla pracodawcy również z obowiązkiem wypłaty odprawy pośmiertnej.
Przepisy kodeksu pracy (trochę zagadkowo) wskazują, że prawa majątkowe ze stosunku pracy przechodzą po śmierci pracownika, w równych częściach, na małżonka oraz inne osoby spełniające warunki wymagane do uzyskania renty rodzinnej w myśl przepisów o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. W razie braku takich osób prawa te wchodzą do spadku.
Czym są prawa majątkowe? Prawem majątkowym ze stosunku pracy jest prawo majątkowe ściśle z tym stosunkiem pracy związane, to jest bezpośrednio z niego wynikające, nie wykluczając, że chodzi jedynie o takie prawa, które mają swe oparcie w prawie pracy [1]. Będzie to zatem m.in. niewypłacone wynagrodzenie za pracę, czy ekwiwalent za niewykorzystany urlop wypoczynkowy.
Ustawodawca wprowadził zatem szczególny, oparty na formalnych uproszczeniach, porządek dziedziczenia po zmarłym pracowniku w zakresie praw majątkowych ze stosunku pracy.
Konkretyzując, uprawnionymi podmiotami są w równych częściach małżonek (wdowa lub wdowiec) oraz inne osoby spełniające warunki wymagane do uzyskania renty rodzinnej. I tak, do kręgu osób uprawnionych zalicza się dzieci własne, dzieci drugiego małżonka oraz dzieci przysposobione do ukończenia 16 lat, albo do ukończenia nauki w szkole, jeżeli przekroczyły 16 lat życia, nie dłużej jednak niż do osiągnięcia 25 lat życia, albo bez względu na wiek, jeżeli stały się całkowicie niezdolne do pracy oraz do samodzielnej egzystencji lub całkowicie niezdolne do pracy w okresie, o którym mowa powyżej. Jeżeli dziecko osiągnęło 25 lat życia, będąc na ostatnim roku studiów w szkole wyższej, prawo do renty rodzinnej przedłuża się do zakończenia tego roku studiów. Uprawnione są również przyjęte na wychowanie i utrzymanie przed osiągnięciem pełnoletności wnuki, rodzeństwo i inne dzieci, w tym również w ramach rodziny zastępczej. Mają one prawo do renty rodzinnej, jeżeli spełniają powyższe warunki, a ponadto zostały przyjęte na wychowanie i utrzymanie co najmniej na rok przed śmiercią ubezpieczonego (emeryta lub rencisty), chyba że śmierć była następstwem wypadku, oraz nie mają prawa do renty po zmarłych rodzicach, a gdy rodzice żyją, jeżeli nie mogą zapewnić im utrzymania albo ubezpieczony (emeryt lub rencista) lub jego małżonek był ich opiekunem ustanowionym przez sąd. Do tego grona należą również rodzice zmarłego, za których uważani są również ojczym i macocha, a także osoby przysposabiające, jeżeli ubezpieczony (emeryt lub rencista) bezpośrednio przed śmiercią przyczyniał się do ich utrzymania, a także spełniają odpowiednio warunki określone dla wdowy i wdowca.
Pracodawca sam ocenia, czy dany członek rodziny pracownika jest osobą uprawnioną. Nie czeka na przyznanie renty rodzinnej przez ZUS.
Powyższe wyliczenie ma charakter enumeratywny. Oznacza to, że inne osoby dziedziczą prawa majątkowe po zmarłym pracowniku na zasadach ogólnych, jeżeli nie ma choćby jednej osoby uprawnionej na podstawie ww. wskazanych norm. W przypadku braku takich osób prawa majątkowe ze stosunku pracy wchodzą w skład spadku i podlegają dziedziczeniu na zasadach określonych w kodeksie cywilnym. W rachubę wchodzi tutaj zarówno porządek ustawowy, jak i testamentowy. [2]
Ponadto w razie śmierci pracownika w czasie trwania stosunku pracy lub w czasie pobierania po jego rozwiązaniu zasiłku z tytułu niezdolności do pracy wskutek choroby, rodzinie przysługuje od pracodawcy odprawa pośmiertna.
Wysokość odprawy jest uzależniona od okresu zatrudnienia pracownika u danego pracodawcy i wynosi odpowiednio jednomiesięczne wynagrodzenie (jeżeli pracownik był zatrudniony krócej niż 10 lat), trzymiesięczne wynagrodzenie (jeżeli pracownik był zatrudniony co najmniej 10 lat), albo sześciomiesięczne wynagrodzenie (jeżeli pracownik był zatrudniony co najmniej 15 lat).
Ustalając wysokość odprawy stosuje się zasady obowiązujące przy ustalaniu ekwiwalentu pieniężnego za niewykorzystany urlop.
Ponadto wysokość odprawy zależy od liczby osób uprawnionych. Pracodawca zobowiązany jest bowiem wypłacić jedną odprawę, która podlega podziałowi między osoby uprawnione. Jednakże, gdy uprawniony jest tylko jeden członek rodziny, następuje jej redukcja o połowę.
Odprawa pośmiertna przysługuje małżonkowi oraz innym członkom rodziny spełniającym warunki wymagane do uzyskania renty rodzinnej w myśl przepisów o emeryturach i rentach (szczegółowo opisanym powyżej).
W przypadku odprawy pośmiertnej istnieje przypadek, w którym pracodawca w całości lub w części zostaje uwolniony od obowiązku wypłaty. Wystąpi on wówczas, gdy dojdzie do zawarcia między zatrudniającym a zakładem ubezpieczeń umowy ubezpieczenia pracownika, a ryzyko ubezpieczeniowe obejmuje zdarzenie w postaci śmierci ubezpieczonego pracownika, niezależnie od rodzaju zawartej umowy z towarzystwem ubezpieczeniowym (np. od następstw nieszczęśliwych wypadków) [3]. Pracodawca musi jednak w całości pokrywać składki związane z zawartą umową ubezpieczenia. Skutek ten nie wystąpi, gdy pracownik w całości lub w części opłacał składki z tytułu ubezpieczenia na życie [4].
Pracodawca nie jest zobowiązany do poszukiwań osób uprawnionych, jeżeli dane tych osób nie są mu znane. Osoby takie powinny same zgłosić się po odprawę i ewentualnie udowodnić swoje uprawnienie. Z drugiej strony, przepisy w żaden sposób nie wprowadzają wymogu składania przez członków rodziny pracownika wniosku. Niemniej jednak w praktyce takie wnioski czasami są składane.
Ponieważ na pracodawcy spoczywa obowiązek ustalenia kręgu osób uprawnionych i związana z tym odpowiedzialność, usprawiedliwione jest przeprowadzanie postępowania sprawdzającego mającego na celu odtworzenie kręgu osób uprawnionych. Pracodawca w tym celu jest uprawniony do odbierania od członków rodziny stosownych oświadczeń.
Odprawa pośmiertna, wynagrodzenie za pracę i ekwiwalent za urlop powinny zostać wypłacone niezwłocznie, po ustaleniu kręgu osób uprawnionych. Wypłata staje się bowiem wymagalna z chwilą śmierci pracownika.
[1] wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie w dn. 6 czerwca 2013 r., sygn. akt III APa 5/13
[2] Baran Krzysztof W. (red.), Kodeks pracy. Komentarz, wyd. IV
[3] wyrok Sądu Najwyższego z dn. 20 grudnia 2017 r., sygn. akt III PK 10/17
[4] Baran Krzysztof W. (red.), Kodeks prac. Komentarz, wyd. IV
Wpis nie stanowi porady ani opinii prawnej w rozumieniu przepisów prawa oraz ma charakter wyłącznie informacyjny. Stanowi wyraz poglądów jego autora na tematy prawnicze związane z treścią przepisów prawa, orzeczeń sądów, interpretacji organów państwowych i publikacji prasowych. Kancelaria Ostrowski i Wspólnicy Sp.K. i autor wpisu nie ponoszą odpowiedzialności za ewentualne skutki decyzji podejmowanych na jego podstawie.
