Kontrola ciężarnych, w szczególności przebywających na zwolnieniach lekarskich, to częsta praktyka Zakładu Ubezpieczeń Społecznych. Nierzadko przyszłe mamy spotykają się z odmową wypłaty świadczeń z ubezpieczenia chorobowego, w szczególności z uwagi na uznanie podjętego zatrudnienia, zawartego w krótkim czasie przed zwolnieniem lekarskim, za pozorne. Czy takie stanowisko ma uzasadnienie prawne? W dniu 4 lutego 2021 r. Europejski Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu (ETPC) wydał wyrok ważny dla kobiet spodziewających się narodzin dziecka.

Zatrudnienie na chwilę przed zwolnieniem lekarskim:

Chorwatka, która wniosła skargę do ETPC w dniu 17 listopada 2009 r. przeszła zabieg zapłodnienia in vitro a 27 listopada 2009 r. zawarła umowę o pracę. Siedziba nowego pracodawcy oddalona była od jej miejsca zamieszkania o około 360 kilometrów. 14 grudnia tegoż roku skarżąca zaczęła odczuwać pierwsze objawy wskazujące na ciążę. Lekarz prowadzący ustalił, iż zapłodnienie in vitro zakończyło się sukcesem, niemniej jednak ciężarna potrzebuje odpoczynku z powodu powikłań związanych z ciążą, w szczególności z uwagi na ciążę mnogą. 28 grudnia 2009 r. skarżąca złożyła wniosek o świadczenia z tytułu zwolnienia chorobowego związanego z komplikacjami w czasie ciąży. Chorwacki odpowiednik ZUS-u odrzucił wniosek o rejestrację skarżącej jako ubezpieczonego pracownika wraz z wnioskiem o świadczenia z tytułu zwolnienia chorobowego. Zdaniem organu w dniu zatrudnienia w firmie skarżąca nie była zdolna do pracy, ponieważ przeszła zabieg zapłodnienia in vitro dziesięć dni wcześniej. Organ uznał jej zatrudnienie za fikcyjne, mające na celu wyłącznie osiągnięcie korzyści majątkowych związanych ze statusem pracownika.

Chorwatka zaskarżyła decyzję do Naczelnego Sądu Administracyjnego, argumentując w szczególności, że była dyskryminowana jako kobieta, która została poddana zapłodnieniu in vitro. Wskazała także, iż planowała przenieść się bliżej nowego miejsca zatrudnienia. NSA oddalił jednak skargę, argumentując iż w dniu 27 listopada 2009 r. skarżąca nie była w stanie podjąć zatrudnienia. „Okoliczności te prowadzą do wniosku, że zatrudnienie nie zostało zawarte w celu wypełnienia wzajemnych zobowiązań pracodawcy i pracownika, lecz że niniejsza sprawa dotyczy zawarcia umowy o pracę wyłącznie w celu skorzystania z obowiązkowych świadczeń socjalnych. Zdaniem tego sądu taka umowa nie może stanowić podstawy do uzyskania statusu ubezpieczonego.” Wskazano także, że ciąża co prawda nie stanowi przeszkody podjęcia pracy, niemniej jednak, w ocenie biegłych, w niniejszej sprawie z uwagi na zabieg in vitro wykonany na krótko przed podjęciem pracy – stanowił o niezdolności skarżącej do pracy. Chorwatka nie ustawała w bojach i zaskarżyła orzeczenie NSA do chorwackiego Trybunału Konstytucyjnego, powołując się na dyskryminację. W sprawę zaangażowano także chorwackiego Rzecznika Praw Obywatelskich, który wydał ostrzeżenie dla organu, wskazując, że naruszył zakaz mniej korzystnego traktowania ze względu na ciążę i że stanowi to dyskryminację ze względu na płeć. Rzecznik podkreślił, że niewłaściwa interpretacja sytuacji ciężarnej opiera się na założeniu, że w sumie każda kobieta, która przeszła zapłodnienie in vitro, powinna być uznana za fizycznie niezdolną do podjęcia pracy, a kobiety, które były poddawane zapłodnieniu in vitro lub były w ciąży, nie byłyby w rzeczywistości zatrudnione.

W międzyczasie Trybunał Konstytucyjny oddalił skargę konstytucyjną Chorwatki, jako bezzasadną.

Praktyka i prawo UE:

W swoim orzecznictwie TSUE już wcześniej ustalił, że z uwagi, iż tylko kobiety mogą zajść w ciążę, odmowa zatrudnienia kobiety w ciąży z tego względu lub zwolnienie kobiety w ciąży z takich powodów

stanowi przejaw bezpośredniej dyskryminacji ze względu na płeć, która nie jest uzasadniona. W wyroku w sprawie Dekker (z dnia 8 listopada 1990, C-177/88, ECLI:EU:C:1990:383) TSUE orzekł, że odmowa zatrudnienia kobiety, która spełniłałą warunki stosunku pracy, ponieważ była w ciąży, stanowi bezpośrednią dyskryminację ze względu na płeć. TSUE orzekł ponadto, że wszelkie niekorzystne traktowanie bezpośrednio lub pośrednio związane z ciążą lub macierzyństwem stanowi bezpośrednią dyskryminację ze względu na płeć.

Skarga i orzeczenie TSUE:

Chorwatka wniosła skargę do TSUE wskazując, że była dyskryminowana, jako kobieta w ciąży, która została poddana zapłodnieniu in vitro. Wskazywała na naruszenia Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności z dnia 4 listopada 1950 r. (Dz.U.1993.61.284)

Zgodnie z art. 14 Konwencji „Korzystanie z praw i wolności wymienionych w niniejszej konwencji powinno być zapewnione bez dyskryminacji wynikającej z takich powodów, jak płeć, rasa, kolor skóry, język, religia, przekonania polityczne i inne, pochodzenie narodowe lub społeczne, przynależność do mniejszości narodowej, majątek, urodzenie bądź z jakichkolwiek innych przyczyn.”

Artykuł 1 do Protokołu nr 1 do Konwencji wskazuje, że „każda osoba fizyczna i prawna ma prawo do poszanowania swego mienia. Nikt nie może być pozbawiony swojej własności, chyba że w interesie publicznym i na warunkach przewidzianych przez ustawę oraz zgodnie z ogólnymi zasadami prawa międzynarodowego. Powyższe postanowienia nie będą jednak w żaden sposób naruszać prawa państwa do stosowania takich ustaw, jakie uzna za konieczne do uregulowania sposobu korzystania z własności zgodnie z interesem powszechnym lub w celu zabezpieczenia uiszczania podatków bądź innych należności lub kar pieniężnych.”

W wyroku z dnia 4 lutego 2021 r. ETPC zgodził się ze skarżącą i potwierdził naruszenie jej praw podstawowych z art. 14 Konwencji w związku z art. 1 Protokołu nr 1 do Konwencji. Zgodnie z uzasadnieniem, decyzja odmawiająca prawa do świadczeń z zakresu zabezpieczenia społecznego i uznająca zatrudnienia skarżącej za fikcyjne ze względu na stan ciąży mogła zapaść jedynie w stosunku do kobiet. Zdaniem ETPC stan ciąży nie może być oszustwem, a finansowe zobowiązania państwa względem ciężarnej kobiety jako takie nie może stanowić wystarczającej podstawy uzasadniającej odmienne traktowanie ze względu na płeć. ETPC zarzucił organom chorwackim, że nie wykazały w żaden sposób fikcyjności zatrudnienia skarżącej i oparły się na wskazaniu, że skarżąca nie powiadomiła pracodawcy o tym, że jest w toku procedury in vitro, co miało dowodzić jej zamiaru wyłudzenia.

Tym samym ETPC przesądził, iż odmowa zatrudnienia lub uznania świadczeń z ubezpieczenia społecznego z tytułu zatrudnienia ze względu na stan ciąży stanowi oczywistą i bezpośrednią dyskryminację ze względu na płeć, a brak poważnych i istotnych powodów na odmienne traktowanie skarżącej prowadzi do naruszenia praw podstawowych ciężarnej z art. 14 Konwencji w związku z art. 1 Protokołu nr 1.

Orzeczenie jest istotne także z punktu widzenia kobiet ciężarnych w Polsce. ZUS posiada bowiem szerokie kompetencje w zakresie kontroli zatrudnienia kobiet w ciąży (i nie tylko), w szczególności pod względem ewentualnej pozorności (art. 86 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, Dz.U. 1998 Nr 137, poz. 887) i wykorzystania zwolnień lekarskich (art. 68 ustawy o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa, Dz.U. 1999 Nr 60, poz. 636).

Zgodnie z linią interpretacyjną ZUS, podleganie ubezpieczeniom społecznym wynika z prawdziwego zatrudnienia, a nie z samego faktu zawarcia danej umowy (wyrok Sądu Najwyższego – z dnia 19 października 2007 r., II UK 56/07). Dość powszechną praktyką ZUS jest wydawanie decyzji o odmowie kobietom w ciąży prawa do zasiłku chorobowego z uwagi na zarzucane im próby wyłudzenia świadczeń z ubezpieczenia społecznego. Nierzadko podstawą takiej decyzji jest sam fakt zajścia w ciążę, w krótkim czasie po rozpoczęciu nowego zatrudnienia.

Orzeczenie ETPC jest zatem drogowskazem przesądzającym o tym iż takie działania ZUS stanowią dyskryminację i narusza prawa kobiet – pracownic będących w ciąży.