Aktualna sytuacja powoduje, że pracodawcy z jednej strony mierzą się z inflacyjnymi podwyżkami koniecznymi, by zatrzymać pracowników. Z drugiej strony zmagają się z rosnącymi cenami i kosztami prowadzonej działalności. Decyzja o zwolnieniu pracowników też nie przynosi rozwiązania. Pomimo że czasem konieczna, to ze względu na obowiązek wypłaty odpraw dodatkowo obciąża budżet pracodawcy. Co mogą zatem zrobić pracodawcy w dobie kryzysu? Jakie mogą podjąć działania pozwalające na przetrwanie kryzysu inne niż zwalnianie pracowników?

Czy pracodawca może uzyskać pomoc na ochronę miejsc pracy?

Taką pomoc przewidywała ustawa z dnia 11 października 2013 r. o szczególnych rozwiązaniach związanych z ochroną miejsc pracy. Ustawa ta wciąż formalnie obowiązuje, ale w praktyce uzyskanie tego wsparcia nie jest obecnie możliwe. Umowy o wypłatę świadczeń mogły być bowiem zawierane do 30 czerwca 2014 r. (art. 27 ust. 5 ustawy), a ponowne zastosowanie tych rozwiązań byłoby możliwe tylko w przypadku wystąpienia określonej dynamiki zmiany stopy bezrobocia (>=7%) i wymagałoby rozporządzenia Rady Ministrów (art. 28 ust. 2 ustawy). Do tej pory to jednak nie nastąpiło.

Pomoc na ochronę miejsc pracy przewidywała również ustawa z dnia 2 marca 2020 r. o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych. Jednak pomoc z art. 15g ustawy (ani z art. 15 zzb ustawy) ustawy covidowej już nie przysługuje. Wnioski o przyznanie tych świadczeń mogły być bowiem składane do 10 czerwca 2021 r., a same świadczenia mogły być udzielane do 30 czerwca 2021 r.

Czy można zmniejszyć obciążenia publicznoprawne?

Przepisy przewidują pewne indywidualne ułatwienia w opłacaniu składek ubezpieczeniowych.  Obok przewidzianego w art. 28 ust. 1-5 ustawy o systemie ubezpieczeń umorzenia należności z tytułu składek, ustawodawca przewidział również odroczenie terminu płatności należności z tytułu składek oraz o rozłożenie należności na raty.

Kiedy ZUS umorzy należności z tytułu składek?

Umorzenie należności z tytułu składek to definitywne zwolnienie z długu danego podmiotu względem Zakładu Ubezpieczeń Społecznych. Do umorzenia należności z tytułu składek może dojść w dwóch sytuacjach, czyli w przypadku całkowitej nieściągalności, bądź w uzasadnionych przypadkach pomimo braku ich całkowitej nieściągalności.

Całkowita nieściągalność zachodzi, gdy wystąpi jedna z sytuacji określonych w art. 28 ust. 3 ustawy. Wyliczenie to ma charakter wyczerpujący, a tym samym stanowi zamknięty katalog sytuacji, w których można uznać, że ma miejsce całkowita nieściągalność należności z tytułu składek. Dopiero zaistnienie którejkolwiek z przesłanek określonych w tej normie, daje potencjalną możliwość umorzenia powstałego wobec ZUS zadłużenia. Jednak nawet wówczas oznacza to dla organu podejmującego rozstrzygnięcie tylko możliwość umorzenia należności z tytułu składek, a nie prawny obowiązek ich umorzenia. Przepis jest bowiem oparty na konstrukcji tzw. uznania administracyjnego. Oznacza to, że decyzja w zakresie spraw dotyczących umorzenia należności przysługuje każdorazowo organowi, który w razie stwierdzenia całkowitej nieściągalności składek może, ale nie musi umorzyć zaległości. Jednocześnie w przypadku stwierdzenia braku całkowitej nieściągalności organ podejmujący decyzję pozbawiony jest w ogóle prawnej możliwości umorzenia należności z tytułu składek.

W przypadku składek na ubezpieczenia społeczne ubezpieczonych będących równocześnie płatnikami tych składek mogą być w uzasadnionych przypadkach umarzane pomimo braku ich całkowitej nieściągalności. Jednak ze względu na trudną sytuację majątkową nie podlegają umorzeniu składki za zatrudnionych pracowników. Przy rozpoznawaniu wniosku o umarzenie należności na tej podstawie rozstrzygające znaczenie ma ustalenie, czy ze względu na stan majątkowy i sytuację rodzinną zobowiązany nie jest w stanie opłacić tych należności, ponieważ pociągnęłoby to zbyt ciężkie skutki dla zobowiązanego i jego rodziny.

Umorzenie składek powoduje także umorzenie odsetek za zwłokę, kosztów upomnienia i dodatkowej opłaty.

Przedsiębiorca nie może jednak skutecznie ubiegać się o umorzenie składek ujętych na jego koncie, w części dotyczącej nieopłaconych składek na ubezpieczenie społeczne pracowników finansowanych przez nich samych. Możliwość umarzania składek finansowanych przez ubezpieczonych niebędących płatnikami została bezwzględnie wyłączona.

Kiedy ZUS odroczy termin płatności należności z tytułu składek lub rozłoży należność na raty?

Ze względów gospodarczych lub innych przyczyn zasługujących na uwzględnienie Zakład Ubezpieczeń Społecznych może na wniosek dłużnika odroczyć termin płatności należności z tytułu składek oraz rozłożyć należność na raty, uwzględniając możliwości płatnicze dłużnika oraz stan finansów ubezpieczeń społecznych.

W doktrynie wskazuje się, że „względy gospodarcze” należy odnieść do sytuacji dłużnika jako przedsiębiorcy (np. niska moralność płatnicza kontrahentów skutkująca problemami z wywiązywaniem się z zobowiązań finansowych, utrata klientów, kryzys gospodarczy), natomiast „inne przyczyny zasługujące na uwzględnienie” trzeba rozumieć szerzej. Mowa tu np. o trudnej sytuacji bytowej, zdrowotnej lub osobistej dłużnika. Jednocześnie ZUS podejmując decyzję o udzieleniu ulgi, kieruje się możliwościami płatniczymi dłużnika. Chodzi o to, aby ze złożonego wniosku i dokumentów wynikało, że płatnik uiści składki w terminie odroczonym, będzie miał możliwości finansowe do zrealizowania układu ratalnego. Oprócz możliwości płatniczych dłużnika ZUS bierze pod uwagę również stan finansów ubezpieczeń społecznych.

Odroczenie terminu płatności oraz rozłożenie zaległych składek na raty następuje w formie umowy.

Od składek, które rozłożono na raty, nie nalicza się odsetek za zwłokę począwszy od następnego dnia po dniu wpływu wniosku o udzielenie tych ulg.  Jeżeli jednak dłużnik nie spłaci w terminie ustalonych przez Zakład rat, pozostała kwota staje się natychmiast wymagalna wraz z odsetkami za zwłokę naliczonymi na zasadach określonych w Ordynacji podatkowej.

Jeśli wniosek o udzielenie ulgi zostanie pozytywnie rozpatrzony, wówczas od następnego dnia po złożeniu wniosku zamiast odsetek naliczana jest opłata prolongacyjna. Wysokość opłaty prolongacyjnej oblicza się stosując stawkę obowiązującą w dniu zawarcia umowy o układ ratalny spłacie lub odroczeniu terminu płatności. Opłata prolongacyjna jest naliczana za okres od dnia następnego po dniu wniesienia podania o ulgę do dnia upływu odroczonego terminu płatności albo terminu zapłaty poszczególnych rat zaległości. Jest ona doliczana do każdej raty i wpłacana w terminach płatności rat lub zapłaty odroczonych należności.

W przypadku odroczenia terminu płatności należności z tytułu składek lub rozłożenia należności na raty uznaje się, że płatnik składek nie posiada zadłużenia z tytułu należności z tytułu składek, jeżeli opłaca należności z tytułu składek w terminach i w wysokości ustalonych w umowie oraz nie posiada zadłużenia z tytułu należności z tytułu składek, nieobjętych umową.

[1] wyrok WSA w Rzeszowie z dn. 5.10.2023 r., sygn. akt I SA/Rz 375/23

[2] wyrok NSA z dn. 17.11.2023 r., sygn. akt I GSK 26/20

[3] wyrok WSA w Poznaniu z dn. 20.09.2023 r., sygn. akt III SA/Po 206/23

[4] wyrok WSA w Krakowie z dn. 23.08.2023 r., sygn. akt I SA/Kr 502/23

[5] Antonów Kamil (red.), Ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych. Komentarz