Pracownik ma ustawowy obowiązek partycypacji w kosztach swojego ubezpieczenia społecznego. Jak to jednak wygląda w przypadku ustalenia stosunku pracy? Czy płatnik składek może dochodzić od pracownika zapłaty składek opłaconych w wyniku złożonych korekt? Jeżeli tak, jak daleko może sięgać wstecz? i czy nie narusza wówczas zasad współżycia społecznego? Na te pytania odpowiada Sąd Najwyższy w wyroku z 26 września 2018 r., sygn. akt II PK 151/17.
Stan faktyczny
Strony przez lata zawierały umowy o dzieło. Pracownica dążąc jednak do objęcia jej ochroną właściwą dla stosunku pracy, złożyła powództwo ustalenie stosunku pracy, który w efekcie został ustalony wyrokiem Sądu Rejonowego. W oparciu o powyższy wyrok płatnik składek dokonał korekt złożonych deklaracji ZUS oraz wpłacił składki na ubezpieczenie społeczne.
Płatnik składek złożył do Sądu powództwo o zapłatę opłaconych przez niego składek na ubezpieczenie społeczne w części obciążającej pracownicę.
Ustalenia Sądu Apelacyjnego
Sąd Apelacyjny uznał, że stan bezpodstawnego wzbogacenia pracownicy pojawił się z chwilą zapłaty przez płatnika składek zaległych składek na ubezpieczenia społeczne w części obciążającej pracownicę. Dopiero wówczas nastąpiło bowiem efektywne pomniejszenie jego majątku. Bezpodstawne wzbogacenie pracownicy polegało na zaoszczędzeniu wydatku związanego z ustawowym obowiązkiem współfinansowania przez pozwaną składki na jej ubezpieczenia społeczne.
W ocenie Sądu Apelacyjnego, okoliczności sprawy przemawiają za uznaniem, że płatnik składek nie nadużył prawa. Pracownica w toku procesu nie udowodniła, że płatnik składek konsekwentnie przez lata zawierał z nią oraz innymi osobami umowy cywilnoprawne, wykorzystując ich zależność i przymusowe położenie. Wykształcenie pozwanej daje podstawy do przyjęcia, że powinna była mieć świadomość najistotniejszych konsekwencji zapadłego orzeczenia, w tym obowiązku uiszczenia zaległych składek.
Powyższy wyrok został zaskarżony skargą kasacyjną przez pracownicę
Ustalenia Sądu Najwyższego
Obowiązek zapłaty składek na ubezpieczenia społeczne jest konsekwencją podlegania tym ubezpieczeniom przez pracownika z mocy prawa, przy czym powstanie stosunku ubezpieczenia społecznego nie zależy od opłacenia składek ani nawet od zgłoszenia tego pracownika do ubezpieczeń społecznych w organie rentowym. Składki obliczają, rozliczają i przekazują co miesiąc do Zakładu Ubezpieczeń Społecznych w całości płatnicy składek, również w części finansowanej przez ubezpieczonych.
Część składki na ubezpieczenia społeczne (obciążająca pracownika) jest potrącana z wynagrodzenia za pracę, rozumianego jako całość należnej na podstawie przepisów płacowych i umowy o pracę zapłaty za pracę. Pracodawca jest wobec pracownika dłużnikiem zobowiązanym do zapłaty przysługującego wynagrodzenia w pełnej wysokości, a kwoty, które przekazuje jako płatnik podatku dochodowego i zaliczki na składki ubezpieczeniowe, są częścią wynagrodzenia pracownika. Przekazanie pracownikowi kwoty niepotrąconej składki nie stanowi przesunięcia majątkowego z majątku pracodawcy do majątku pracownika. Dlatego w wyniku przekazania pracownikowi wynagrodzenia niepomniejszonego o należne składki na ubezpieczenia społeczne nie dochodzi do bezpodstawnego wzbogacenia się pracownika kosztem pracodawcy. Następuje ono dopiero gdy płatnik składek opłaca w całości składkę na ubezpieczenia społeczne pracownika ze swoich środków. Ma to miejsce, między innymi, gdy (zamiast umowy o dzieło) prawomocnym wyrokiem zostaje ustalone istnienie stosunku pracy, co powoduje konieczność wywiązania się pracodawcy z obowiązku opłacenia należnych składek. Konieczne jest wówczas sfinansowanie części składki należnej od pracownika z środków własnych pracodawcy. Dopiero zatem w tym momencie następuje wzbogacenie pracownika polegające pomniejszeniu jego obciążeń finansowych (oszczędzeniu wydatku związanego z zapłatą należnej części składki) oraz zubożenie pracodawcy przez pokrycie zobowiązania pracownika względem Funduszu Ubezpieczeń Społecznych.
Świadczenie spełnione przez powódkę na rzecz Zakładu Ubezpieczeń Społecznych dotyczy w głównej mierze zwiększenia kapitału składkowego pracownika skutkującego wyższym przyszłym świadczeniem z ubezpieczenia społecznego. Nie istnieje też podstawa do przerzucenia na pracodawcę obowiązku partycypacji przez pracownika w kosztach jego ubezpieczenia społecznego, skoro pracownik korzystał z ustalonych warunków zatrudnienia przez to, że otrzymywał do swojej dyspozycji tę część wynagrodzenia, która powinna zasilić Fundusz Ubezpieczeń Społecznych.
Wobec powyższego, żądanie pracodawcy wobec pracownika zwrotu pokrytych należności składkowych nie może być uznane za sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. W przypadku zatrudnienia w oparciu o umowę o dzieło istnieją dwie strony medalu. Zasady słuszności i sprawiedliwości przemawiają więc za tym, aby pracownik nie był zwolniony z konsekwencji, jakie w prawie ubezpieczeń społecznych wynikają z sądowego ustalenia istnienia stosunku pracy. Natomiast zasady współżycia społecznego sprzeciwiają się temu, aby pracownik został obciążony obowiązkiem spłaty należności jednorazowo.
Omawiany wyrok a pozostałe orzecznictwo
Przyjmuje się, że termin przedawnienia roszczenia płatnika składek z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia będącego następstwem zapłaty przez niego składek na ubezpieczenie społeczne pracowników w części, która powinna być przez nich finansowana, rozpoczyna bieg od dnia zapłaty tych składek przez pracodawcę [1]. Powstanie stanu zubożenia należy bowiem wiązać wyłącznie z zapłaceniem składek przez płatnika składek w części obciążającej pracownika – dopiero wówczas nastąpiło efektywne pomniejszenie jego majątku [2].
Jednakże płatnik składek zawierając z własnej inicjatywy z pracownikiem umowę cywilnoprawną dla pozoru musi liczyć się z tym, że może dojść do stwierdzenia, iż umowa była w istocie umową o pracę. Wypłacając mu wynagrodzenie brutto, będzie pozbawiony możliwości żądania od pracownika części składek na ubezpieczenia społeczne i ubezpieczenie zdrowotne finansowanych z wynagrodzenia pracownika. Inaczej jednak będzie, jeżeli przy zawieraniu umowy cywilnoprawnej pracownik dążył do uzyskania wyższego wynagrodzenia kosztem redukcji obciążeń publicznoprawnych należnych w przypadku wykonywania zatrudnienia w ramach stosunku pracy [3].
[1] uchwała Sądu Najwyższego z dn. 5 grudnia 2013 r., sygn. akt III PZP 6/13, wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Poznaniu z dn. 5 maja 2015 r., sygn. akt I SA/Po 816/14
[2] wyrok Sądu Najwyższego z dn. 12 marca 2009 r., sygn. akt V CSK 371/08
[3] postanowienie Sądu Najwyższego z dn. 27 września 2018 r., sygn. akt III PZP 3/18
Wpis nie stanowi porady ani opinii prawnej w rozumieniu przepisów prawa oraz ma charakter wyłącznie informacyjny. Stanowi wyraz poglądów jego autora na tematy prawnicze związane z treścią przepisów prawa, orzeczeń sądów, interpretacji organów państwowych i publikacji prasowych. Kancelaria Ostrowski i Wspólnicy Sp.K. i autor wpisu nie ponoszą odpowiedzialności za ewentualne skutki decyzji podejmowanych na jego podstawie.
