Co do zasady wierzyciel, który dochodzi przymusowego zaspokojenia swojego zobowiązania pieniężnego, może kierować egzekucję do dowolnego składnika majątku dłużnika. Jedynie wyjątkowo ustawodawca, kierując się względami humanitarnymi, społecznymi lub gospodarczymi, ograniczył to uprawnienie. Ze względów natury socjalnej ustawodawca wprowadził zakazy objęcia egzekucją pewnych części majątku dłużnika w celu zabezpieczenia mu minimum środków egzystencji. [1] Czy takie ograniczenie ma zastosowanie również do umów cywilnoprawnych, w tym umów zlecenia, które pomimo deklaracji likwidacji tzw. umów śmieciowych wciąż stanowią popularny sposób zatrudnienia?

Kodeks pracy reguluje kwestie dotyczące stosunku pracy. Umowa zlecenia jest natomiast umową cywilnoprawną. Dlatego też osoba zatrudniona na podstawie takiej umowy nie podlega kodeksowi pracy i przepisom, które stanowią o możliwych granicach potrącenia i kwotach wolnych od potrąceń. W konsekwencji komornik co do zasady osobie, która jest zatrudniona na podstawie umowy zlecenia, może zająć całe wynagrodzenie. Takie potrącenia będą realizowane aż do czasu całkowitej spłaty zadłużenia.

Wyjątek stanowi sytuacja regulowana przez art. 833 §  2¹ k.p.c. Zgodnie z tym przepisem: przepisy art. 87 i art. 87¹ Kodeksu pracy stosuje się odpowiednio do wszystkich świadczeń powtarzających się, których celem jest zapewnienie utrzymania albo stanowiących jedyne źródło dochodu dłużnika będącego osobą fizyczną. Przepis ten przewiduje odpowiednie stosowanie art. 87 i 87¹ Kodeksu pracy nie tylko do wszystkich świadczeń powtarzających się, których celem jest zapewnienie utrzymania, lecz także do świadczeń stanowiących jedyne źródło dochodu dłużnika będącego osobą fizyczną. Tak więc przepis ten dotyczy wynagrodzenia z umów cywilnoprawnych, np. zlecenia, które mają charakter świadczeń powtarzających się, jeżeli mają na celu zapewnienie dłużnikowi utrzymania bądź stanowią jedyne jego źródło dochodu.

Podkreśla się, że pojęciu świadczeń powtarzających się, których celem jest zapewnienie utrzymania, należy nadawać szerokie znaczenie. Zaliczenie danego świadczenia do wymienionej grupy świadczeń zależy wyłącznie od ustalenia, czy świadczenie to ma charakter periodyczny (powtarzający się) oraz czy spełnia cel wyżej wskazany. Świadczeniami powtarzającymi się są świadczenia wypłacane dłużnikowi okresowo w powtarzających się odstępach czasu. [2]

Zatem, jeżeli umowa zlecenia stanowi świadczenie powtarzające się, którego celem jest zapewnienie utrzymania albo stanowiące jedyne źródło dochodu dłużnika będącego osobą fizyczną, to potrącenia mogą być dokonywane do wysokości trzech piątych wynagrodzenia, jeżeli egzekucja dotyczy świadczeń alimentacyjnych. Natomiast w przypadku egzekucji innych należności lub potrącania zaliczek pieniężnych potrącenia mogą być dokonywane do wysokości połowy wynagrodzenia. Potrącenia należności, jakimi są sumy egzekwowane na mocy tytułów wykonawczych na pokrycie należności innych niż świadczenia alimentacyjne oraz zaliczki pieniężne udzielone pracownikowi, nie mogą w sumie przekraczać połowy wynagrodzenia, a łącznie z potrąceniami należności, jakimi są sumy egzekwowane na mocy tytułów wykonawczych na zaspokojenie świadczeń alimentacyjnych – 3/5 wynagrodzenia. Wolna od potrąceń jest kwota wynagrodzenia za pracę w wysokości minimalnego wynagrodzenia za pracę po odliczeniu składek na ubezpieczenia społeczne, zaliczki na podatek dochodowy od osób fizycznych oraz wpłat dokonywanych do pracowniczego planu kapitałowego, jeżeli pracownik nie zrezygnował z ich dokonywania – przy potrącaniu sum egzekwowanych na mocy tytułów wykonawczych na pokrycie należności innych niż świadczenia alimentacyjne. W przypadku natomiast zaliczek pieniężnych kwota wolna od potrąceń została ustalona na poziomie 75% ww. kwoty.

Skoro w przepisie art. 833 §  2¹ k.p.c. ustawodawca posługuje się określeniem „dłużnika będącego osobą fizyczną”, zatem nie ma znaczenia, czy dłużnik jest przedsiębiorcą, czy działalności gospodarczej nie prowadzi.

W literaturze przyjmuje się, że kwoty pobrane z tytułu świadczeń powtarzających się, których celem jest zapewnienie utrzymania albo stanowiących jedyne źródło dochodu dłużnika będącego osobą fizyczną podlegają egzekucji z ograniczeniem wynikającym z odpowiedniego zastosowania art. 829 pkt 5 k.p.c. [3] Oznacza to, że nie podlegają egzekucji u dłużnika pobierającego periodyczną stałą płacę – pieniądze w kwocie, która odpowiada niepodlegającej egzekucji części płacy za czas do najbliższego terminu wypłaty, a u dłużnika nieotrzymującego stałej płacy lub u dłużnika, będącego osobą fizyczną wykonującą działalność gospodarczą – pieniądze niezbędne dla niego i jego rodziny na utrzymanie przez dwa tygodnie.

Warto zauważyć, że jeżeli z pracownikiem jest zawarta umowa cywilnoprawna, to zajęcie wynagrodzenia za pracę nie dotyczy wynagrodzenia z takiej umowy. Jednak dokonując zajęcia wynagrodzenia za pracę, komornik wzywa pracodawcę, aby w ciągu tygodnia m.in. przedstawił za okres trzech miesięcy poprzedzających zajęcie, za każdy miesiąc oddzielnie, zestawienie periodycznego wynagrodzenia dłużnika za pracę oraz oddzielnie jego dochodu z wszelkich innych tytułów. Pracodawca jest też zobowiązany do niezwłocznego zawiadomienia komornika oraz wierzyciela o każdej zmianie okoliczności dotyczących dochodów z innych tytułów niż stosunek pracy. Wynika z tego, że pracodawca ma obowiązek poinformowania komornika o zawarciu z nauczycielem dodatkowej odpłatnej umowy o dzieło. Gdyby komornik równolegle z zajęciem wynagrodzenia za pracę dokonał zajęcia „innych wierzytelności”, to zważywszy że taka umowa cywilnoprawna co do zasady nie jest jedynym źródłem dochodu pracownika i z racji posiadania zatrudnienia pracowniczego najprawdopodobniej również wynagrodzenie z dodatkowej umowy nie będzie niezbędne do jego utrzymania, nie podlega ochronie jak wynagrodzenie za pracę. Wówczas wynagrodzenie z umowy cywilnoprawnej podlega egzekucji w pełnej wysokości, po dokonaniu potraceń o charakterze publicznoprawnym. Gdyby wyjątkowo wynagrodzenie z umowy cywilnoprawnej stanowiło świadczenie powtarzające się, którego celem jest zapewnienie utrzymania albo stanowiące jedyne źródło dochodu dłużnika będącego osobą fizyczną, to podlegałoby ochronie przed potrąceniami jak wynagrodzenie za pracę. Wówczas sumuje się kwotę wynagrodzenia za pracę i z umowy cywilnoprawną aby ustalić miesięczną kwotę wolną od potrąceń. [4]

[1] Jakubecki Andrzej (red.), Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz aktualizowany. Tom II. Art. 730-1217

[2] wyrok SA w Łodzi z dn. 13 lutego 2014 r., sygn. akt I ACa 1057/13

[3] uchwała SN z dn. 17.12.1981 r., sygn. akt III CZP 32/81

[4] Czy wynagrodzenie z umowy o dzieło pracownika przedszkola podlega zajęciu komorniczemu, jeżeli zawiadomienie od komornika dotyczyły tylko wynagrodzenia za pracę?, Lesińska Joanna