Konstytucja [1] zapewnia wolność tworzenia, działania i zrzeszania się w związkach zawodowych. Czy jednak w praktyce nasza konstytucyjna wolność na pewno jest realizowana? Trybunał Konstytucyjny [2] uznał ustawę o związkach zawodowych za niezgodną z Konstytucją Rzeczypospolitej Polskiej zakresie, w jakim ogranicza wolność tworzenia i wstępowania do związków zawodowych osobom wykonującym pracę zarobkową niewymienionym w przepisie.
Podmiotem wolności zrzeszania się w związku zawodowym, jak wyjaśnił Trybunał Konstytucyjny, są bowiem pracownicy rozumiani jako ogół osób zatrudnionych wykonujących pracę zarobkową, podejmujących wspólne i zorganizowane działania mające zapewnić ochronę praw i interesów związanych bezpośrednio z ich pracowniczym statusem. Pojęcia pracownika nie można zatem utożsamiać jedynie z definicją pracownika przyjętą w kodeksie pracy oraz w innych ustawach, a status pracownika winien być oceniany przez odwołanie się do kryterium pracy zarobkowej. Powyższego celu nie spełnia aktualnie obowiązująca ustawa o związkach zawodowych, zgodnie z którą prawo tworzenia i wstępowania do związków zawodowych mają pracownicy bez względu na podstawę stosunku pracy, członkowie rolniczych spółdzielni produkcyjnych oraz osoby wykonujące pracę na podstawie umowy agencyjnej, jeżeli nie są pracodawcami[3].
Celem wykonania wyżej powołanego wyroku Trybunału oraz rozszerzenia prawa do tworzenia i wstępowania do związków zawodowych i w efekcie objęcia pełnym prawem koalicji związkowej pracowników na gruncie konstytucyjnym i prawnomiędzynarodowym, w sejmie aktualnie prowadzone są prace nad projektem ustawy o zmianie ustawy o związkach zawodowych oraz niektórych innych ustaw [4].
Odtąd prawo tworzenia i wstępowania do związków zawodowych ma przysługiwać osobom wykonującym pracę zarobkową. Pojawia się zatem nowe pojęcie osoby wykonującej pracę zarobkową, przez które należy rozumieć pracownika lub osobę świadczącą pracę za wynagrodzeniem na innej podstawie niż stosunek pracy. W praktyce będą to więc osoby świadczące pracę na podstawie umów cywilnoprawnych, a więc umowy zlecenia, umowy o świadczenie usług, umowy o dzieło oraz osoby prowadzące jednoosobową działalność gospodarczą wykonujące pracę na rzecz danego podmiotu na podstawie umowy w ramach tzw. samozatrudnienia. Spełnione jednak muszą być przy tym następujące warunki, tj. osoby takie nie będą zatrudniać do tego rodzaju pracy innych osób (niezależnie od podstawy zatrudnienia) oraz będą mieć interesy zawodowe związane z wykonywaniem pracy, które mogą być grupowo chronione.
Ponadto prawo tworzenia i wstępowania do związków zawodowych działających u tych pracodawców ma przysługiwać również osobom skierowanym do pracodawców w celu odbycia służby zastępczej. Natomiast wolontariuszom, stażystom i innym osobom, które świadczą osobiście pracę bez wynagrodzenia, ma przysługiwać prawo wstępowania do związków zawodowych w przypadkach i na warunkach określonych statutami związków.
Konsekwentnie, na potrzeby nowej regulacji zdefiniowane zostało pojęcie pracodawcy. I tak poprzez pracodawcę należy rozumieć pracodawcę w rozumieniu kodeksu pracy, a także osobę fizyczną, osobę prawną lub jednostkę organizacyjną niebędącą osobą prawną, której ustawa przyznaje zdolność prawną i do której stosuje się odpowiednio przepisy o osobach prawnych, jeżeli zatrudniają one inną niż pracownik osobę wykonującą pracę zarobkową.
Na skutek przyznania prawa koalicji ww. osobom ustawodawca wprowadza szereg dalszych zmian ustawy o związkach zawodowych. Wprowadzone zostają m.in. odpowiednie mechanizmy ochronne wobec działaczy związkowych i członków organizacji związkowych niebędących pracownikami przed nierównym traktowaniem ze względu na przynależność związkową czy negatywnymi konsekwencjami z powodu pełnionej przez nich funkcji lub statusu związkowego. Dochodzenie roszczeń przez pracownika następować ma na podstawie przepisów kodeksu pracy. Również związkowcy wykonujący pracę zarobkową na innej podstawie niż stosunek pracy zostaną uprawnieni do dochodzenia roszczeń z tytułu naruszenia zakazu nierównego traktowania w zatrudnieniu z powodu przynależności do związku zawodowego lub pozostawania poza nim albo wykonywania funkcji związkowej. Przysługiwać im będzie prawo do odszkodowania w wysokości nie niższej niż minimalne wynagrodzenie za pracę. Jednocześnie sądem właściwym do rozpoznawania tych spraw ma być właściwy sąd pracy.
Ponadto (jak wyjaśnia się w uzasadnieniu projektu) zaistniała również konieczność odpowiedniego dostosowania innych przepisów, w których dotychczas była mowa jedynie o pracownikach w rozumieniu kodeksu pracy. I tak planowana jest nowelizacja przepisów dotyczących uprawnień zakładowej organizacji związkowej, reprezentowania praw i interesów zbiorowych przez organizacje związkowe, przepisów dotyczących prawa prowadzenia rokowań zbiorowych oraz zawierania układów zbiorowych pracy (w tym dokonania stosownej zmiany przepisów dotyczących reprezentatywności organizacji związkowych i przeniesienie ich z kodeksu pracy do ustawy o związkach zawodowych), czy dotyczących wynagrodzenia za czas zwolnienia od pracy zarobkowej.
Czy planowane zmiany wejdą w życie i w jakim kształcie? Trudno powiedzieć. Obecnie projekt jest już po I czytaniu. Podkomisja stała po rozpatrzeniu – na posiedzeniach w dniach 24 stycznia oraz 26 i 28 lutego 2018 r. – przedstawiła projekt ustawy, uwzględniający pierwsze zmiany w porównaniu do punktu wyjścia. Warto też zauważyć, że jest to już kolejne podejście do wprowadzenia zmian w tym przedmiocie.
[1] art. 59 ust. 1 w związku z art. 12 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U.1997.78.483 z dnia 1997.07.16)
[2] wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 2 czerwca 2015 roku, sygn. K 1/23
[3] art. 2 ust. 1 ustawy z dnia 23 maja 1991 r. o związkach zawodowych (Dz.U.2015.1881 t.j. z dnia 2015.11.16)
[4] rządowy projekt ustawy o zmianie ustawy o związkach zawodowych oraz niektórych innych ustaw, druk nr 1933
Wpis nie stanowi porady ani opinii prawnej w rozumieniu przepisów prawa oraz ma charakter wyłącznie informacyjny. Stanowi wyraz poglądów jego autora na tematy prawnicze związane z treścią przepisów prawa, orzeczeń sądów, interpretacji organów państwowych i publikacji prasowych. Kancelaria Ostrowski i Wspólnicy Sp.K. i autor wpisu nie ponoszą odpowiedzialności za ewentualne skutki decyzji podejmowanych na jego podstawie.
